مشگین شهر در گذر تاریخ
وجه تسمیه
نام قدیمی و اصلی این شهر خیاو است.
شهر خیاو در دورههایی در تاریخ اسلام، میمند نام داشته. در روزگار سلجوقیان و اتابکان آذربایجان آن را وراوی مینامیدند. در سال ۶۰۵/۱۲۰۹م که گرجستان این بخش از ایران را تصرف کردهبود یکی از امیران گرجی به نام بیشگین، این شهر را به نام خود نامگذاری کرد. این نام بعدها توسط مردم محل به صورت میشگین تلفظ شد. در دوره حکومت رضاشاه، در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، به فرمان وی نام خیاو به مشگینشهر تغییر یافت.[۳] ریزآبههای سبلان (ساوالان) به سوی خیاو میآیند و این منطقه سفرههای زیرزمینی خوبی دارد. واژه خیاو در زبانهای ایرانی حالت محل پرآب و پردرخت و محل گذر از میان آب و درخت را تداعی میکند. رودخانهٔ مشگینشهر که امروزه قرهسو نام دارد نیز در قدیم اندرآب نام داشته.[۴]
در گذر تاریخ
در پیرامون مشگینشهر سنگنبشتهای منسوب به شاپور دوم ساسانی وجود دارد. سنگنبشته مشگینشهر در ۱۵۰ متری غرب کهنه قلعه در کمرکش ارتفاع غربی درهٔ نوروز یاماجی در درون باغ نوروز قرار دارد. این سنگنبشته امروزه به خاطر ویرانگری گنججویان تقریباً از میان رفتهاست ولی نوشتههای آن بررسی و ترجمه شدهاست. مضمون این نوشته در مورد فرمان و تاریخ ساخت قلعهکهنهاست که به فرمان نرسههرمزد نوشته شدهاست.[۵]
سکههای به دست آمده از منطقه، متعلق به چند دوره تاریخی بیشتر مربوط به زمان اتابکان آذربایجان است. نخستین سکهای که تازیان در آران زدهاند، متعلق به سال ۹۰ هجری است.
حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری خیاو را اینگونه ذکر کرده است: خیاو قصبهای است در قیلی کوه سبلان افتاده است و چون سبلان در شمال اوست هوایش رو به گرمی مایل است. آبش از کوه جاری است. باغستان اندک دارد حاصلش غله بیشتر بوده، مردمش اکثراً موزه دوز و چوخاگر هستند حقوق دیوانی اش دو هزار دینار است.
خیاو در دوره صفویه گرفته به گونهای که، یکی از اولاد شیخ صفی شیخ حیدر حاکم و والی منطقه مشگین و برزند مغان در یکی از درهها به دست مردی به اسم شیروان شاه قرهباغی کشته شد.
در زمان ناصرالدین شاه، حاکمی به نام حسنعلی خان وارد مشگینشهر شد و به شرارتها پایان داد. با آغاز مبارزات مردم در راه کسب مشروطیت، روسیه تزاری هرج و مرج طایفههای شاهسون را به صلاح و صرفه خود ندید و به درخواست حکومت استبدادی وقت، در صدد سرکوب طایفههای یاغی و عصیانگر شاهسون برآمد. چهار لشکر روسی از چهار طرف به سوی خیاو حرکت کردند. ژنرال مدداوف از اردبیل و دالماچوف از تبریز، طوایف شاهسون را محاصره و پس از زد و خوردهای شدید، آنها را وادار به تسلیم کردند. سپس همه دارایی شاهسونها تقسیم شد. این سال را ایلات، مبدأ و مأخذ تاریخی قرار میدهند که در میان آوارهها و چادرنشینها به بولگی ایلی یا سال تقسیم مشهور است.[۶]
بر اساس آمار کلی تا سال ۱۳۹۲ در شهرستان مشگین شهر بیش از ۶۰۰ اثر یادمانی و تاریخی به ثبت رسیده است.
در مشروطیت
از مبارزان معروف راه مشروطیت ایران در خیاو، میتوان به ملا امام وردی اشاره کرد که به دار آویخته شد. او با جلوگیری از یورش طوایفی از عشایر شاهسون از غارت شهرهای همجوار نقش بسیار مهمی در پیروزی و به ثمر رساندن نهضت قیام مشروطیت ایفا کرد. او که با سران مشروطه اردبیل ارتباط تنگاتنگ داشته در جریان بازگشت از جلسه سران مشروطه به مشگین، شبانه به وسیله مزدوران حاکم وقت، به نام امیر معزز دستگیر و به تبریز انتقال یافته و در پشت نارین قلعه بدار آویخته گردید.[۷]
صنایع دستی
در شهرستان مشگین شهر هنرهای دستی دارای قدمت و اصالت قابل توجهی بوده است. بیشتر صنایع دستی منطقه را بافتههای داری تشکیل میدهند که از مهمترین این صنایع میتوان به قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی اشاره نمود. علاوه بر این بافتهها، سفالگری نیز از صنایع دستی این شهرستان محسوب میشود.
گردشگاهها
- سبلان ساوالان
- پارک جنگلی مشگینشهر
- شیروان درهسی
- هوشنگ میدانی
- شهر یئری، قدمت ۸۰۰۰ ساله در محور اردبیل-مشگین شهر
- قینرجه، ایلاندو، کهنه قالا
- حتم مشه سی، جنگل طبیعی از درختان بلوط و فندق
- قشلاق تنگ
- موئیل
- کپز
- رود خانه قره سو
آثار باستانی و قلعههای تاریخی
- سنگ نبشه ساسانی
- مقبره شیخ حیدر
- قلعه قهقهه
- دیو قالاسی
- قلعه بربر
- کهنه قلعه
- قیزقالاسی
- غارهای دو طبقه عصر حجر روستای بینه لر
- قره قالا
- آق قالا